Jakiego artykułu szukasz?

O działalności Polskiego Związku Producentów Kruszyw i rynku kruszyw opowiada dr inż. Łukasz Machniak

"Polska jest trzecim producentem kruszyw w Europie" - o roli Polskiego Związku Producentów Kruszyw mówi Dyrektor Biura Zarządu Łukasz Machniak.
O działalności Polskiego Związku Producentów Kruszyw i rynku kruszyw opowiada dr inż. Łukasz Machniak

Polski Związek Producentów Kruszyw w czerwcu 2023 będzie obchodzić Jubileusz 30-lecia. O działalności PZPK oraz wyzwaniach stojących przed branżą opowiada Dyrektor Biura Zarządu Łukasz Machniak.

***

Czym zajmuje się Polski Związek Producentów Kruszyw?

Polski Związek Producentów Kruszyw jest jedyną organizacją branżową funkcjonującą w obszarze produkcji kruszyw. Działa nieprzerwalnie od 1993 roku, a więc w tym roku będziemy obchodzić Jubileusz 30-lecia. Aktualnie w PZPK zrzeszonych jest 40 podmiotów, w tym 33 wiodące w branży producentów kruszyw przedsiębiorstwa górnicze, 5 przedsiębiorstw wspomagające produkcję kruszyw poprzez świadczenie usług w zakresie dostaw sprzętu do wydobycia i przeróbki surowca skalnego, dostaw nowego sprzętu technologicznego oraz szeroko rozumianej logistyki oraz 2 instytuty naukowo-badawcze wspomagające procesy produkcyjne, realizujące badania produktów gotowych oraz wdrażające innowacje w przemyśle kruszyw. Zasadniczą część naszej działalności stanowi reprezentowanie interesów producentów kruszyw wobec organów administracji różnego szczebla. Patrząc na doświadczenia ostatnich lat, najczęściej przedstawienia stanowiska branży wymagają zagadnienia w obszarze prawa oraz jakości kruszyw. Choć równie ważną rolą jest prowadzenie działalności edukacyjnej w obszarze pozyskiwania kopalin do produkcji kruszyw, produkcji kruszyw oraz ich gospodarczego wykorzystania.

Branża producentów kruszyw to istotna część polskiej gospodarki. Z jakimi największymi problemami boryka się ona obecnie?

Wyróżniłbym kilka fundamentalnych problemów. Nie potrafię wskazać, który jest największą bolączką. Myślę, że wszystkie mają porównywalną ważność. Pierwszy z nich to mała akceptowalność społeczna, często wynikająca z nieuzasadnionego porównania górnictwa skalnego do górnictwa podziemnego (węglowego) czy też górnictwa węgla brunatnego, a trzeba pamiętać, że niemal każdy producent kruszyw prowadzi działalność górniczą w celu pozyskania surowca do ich produkcji. Drugi to utrudniony dostęp do złóż, zaś trzeci to długie i nieprzewidywalne postępowania administracyjne zwłaszcza w zakresie uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia oraz zmian w dokumentach planistycznych, natomiast ostatni dotyczy niedostatecznej świadomości możliwości rozwoju zawodowego oraz generalnej atrakcyjności zatrudnienia, co powoduje pewne trudności w rekrutacji nowych pracowników.

Pewien wachlarz zagrożeń obserwuje się, jako konsekwencję działań wojennych w Ukrainie. Dotyczy to w szczególności obaw o cenę paliw i energii, istotny jest przy tym aspekt ich „nieprognozowanej” zmienności. Drugim obszarem jest kwestia dostępności do taboru kolejowego, który priorytetowo obsługuje przewóz węgla kamiennego. Producenci kruszyw podnosili tę kwestię w ostatnich miesiącach 2022 roku, a trzeba dodać, że kruszywa są drugą po węglu kamiennym grupą ładunków transportowanych koleją. Trzecim jest obawa o dostępność i cenę wodnego roztworu azotanu amonu, składnika materiałów wybuchowych, które są głównym nośnikiem energii w procesie urabiania złóż. Obserwowaliśmy okresy, w których krajowe przedsiębiorstwa wstrzymywały, ze względu na ceny gazu, jego produkcję. Czwarty obszar to wpływ na stan krajowej gospodarki, co przy istotnej korelacji rynku kruszyw z nią, może ograniczyć popyt. Z moich obserwacji wskazać należałoby jeszcze problemy, które mają charakter wynikający z lokalnych uwarunkowań. Każdy z producentów mógłby najprawdopodobniej wymienić kilka.

Polska zajmuje trzecie miejsce w Europie pod względem wielkości produkcji kruszyw. Kopaliny to zasób ograniczony. Na jaki czas określa się dostępność naszych złóż, głównie w odniesieniu do łamanych kruszyw naturalnych?

Zgadza się. Polska jest trzecim producentem kruszyw. Liderem są Niemcy, którzy wyprzedzają Francję. Tak jak wymieniłem wcześniej dostępność do nowych złóż, czy też poszerzenie działalności w obrębie złóż już zagospodarowanych są jednymi z głównych problemów. Sam ten fakt mówi już, że sytuacja nie jest dobra. Chcąc być bardziej precyzyjnym, chodzi o malejącą dynamikę odtwarzania bazy zasobowej. Producentom coraz trudniej jest włączać w granice obszarów górniczych nowe zasoby. Sytuacja wygląda różnie w zależności od pochodzenia skał czy też ich litologii. Dla pokazania skali problemu dość często posługuję się porównaniem wystarczalności zasobów w 2004 i 2020 roku. Na 11 typów litologicznych, dla 7 wskaźnik wystarczalności uległ zmniejszeniu. Np. dla granitu jest to spadek z 243 do 63 lat.

Czy kruszywa z recyklingu to istotny wkład w realizację zasad zrównoważonego budownictwa?

Temat kruszyw z recyklingu jest jednym z punktów w planie działania PZPK na 2023 rok. Jesteśmy już po spotkaniu otwierającym dyskusję w tym temacie. Wydaje się, że nasz rynek jest na początku drogi wykorzystania kruszyw z recyklingu. Aktualne uwarunkowania prawne w wielu obszarach są sprzeczne z ideą gospodarki w obiegu zamkniętym. Przykładem jest chociażby konieczność uzyskania zezwolenia na przetwarzanie odpadów, na które np. w Warszawie oczekuje się do 1,5 roku. Takich barier jest znacznie więcej. Dlatego też, kruszywa z recyklingu nie są wykorzystywane optymalnie. Kruszywa te na ogół stosowane są w mało odpowiedzialnych zastosowaniach i w miejscach gdzie nie kontroluje się ich jakości. Trzeba też wspomnieć, że obrót nimi odbywa się najczęściej z pominięciem ZKP i deklarowania właściwości użytkowych, czyli procedur potwierdzających jakość. Normy regulują kwestie właściwości użytkowych kruszyw niezależnie od ich pochodzenia.

Uważam, że producenci kruszyw dysponują odpowiednią wiedzą i doświadczeniem, aby nadać kruszywom z recyklingu pełną i optymalną użyteczność. Optymalną w rozumieniu zastosowania zgodnego z ich jakością, tak aby nie wykorzystywać dobrych jakościowo kruszyw z recyklingu w zastosowaniach, które tej jakości nie wymagają.

Pozostaje jeszcze kwestia słowa „odpady”, które w tej tematyce pojawia się bardzo często. Czy hasło kruszywa z recyklingu odpadów budowlanych nie straszy? Lepiej brzmi kruszywa z recyklingu surowców wtórnych lub alternatywnych. Trzeba wykonać sporo działań edukacyjnych i popularyzatorskich, aby zmienić sposób myślenia.

Zdecydowanie kruszywa te powinny być wykorzystywane w gospodarce w jak największym stopniu, ale pod warunkiem prowadzenia badań jakości, w takim samym reżimie jak dla kruszyw naturalnych. Potrzebna jest mocna rewizja aktualnego prawa w kierunku ułatwienia prowadzenia takiej działalności oraz wprowadzenia mechanizmów mobilizujących do ich powszechniejszego wykorzystania.

W ostatnim czasie obserwujemy znaczne wzrosty cen materiałów budowlanych. Czy Pańskim zdaniem kolejny rok oznaczać będzie dalszy wzrost cen?

Nie jestem ekspertem w tym zakresie. Sprawę utrudnia aktualna, nieprzewidywalna sytuacja geopolityczna. W nieco banalnym uproszczeniu mogę odnieść się do cen kruszyw, dla których wskaźnikami są ceny: energii elektrycznej, oleju napędowego, robót strzałowych (azotan amonu) oraz dynamika wynagrodzeń (presja płacowa). Jeżeli będziemy obserwować ich wzrost, to cena kruszyw będzie podążać w tym samym trendzie.

W jakich segmentach gospodarki zastosowanie znajdują końcowe wyroby producentów kruszyw?

W ostatnich latach krajowi producenci kruszyw naturalnych dostarczali rocznie około 85-90 mln ton kruszyw łamanych, 45-50 mln ton żwiru oraz 100-110 mln ton piasku. Kruszywa są podstawowym wyrobem budowlanym znajdującym zastosowanie głównie w budownictwie. Wyróżniłbym segment producentów betonu i wyrobów betonowych, który konsumuje ok. 50-55 mln ton kruszyw grubych, głównie żwiru oraz ok. 25-30 mln ton piasku. Segment budownictwa drogowego, który wg moich szacunków zużywa ok. 20-25 mln ton grysów do mas mineralno-asfaltowych oraz ok. 45-55 mln mieszanek klasyfikowanych do podbudów oraz ok. 70-80 mln ton piasku do realizacji głównie nasypów (niestety nie zawsze z koncesjonowanych miejsc wydobycia). Pozostaje jeszcze wiele niszowych kierunków (kamień hydrotechniczny, ogrodowy, nawozy mineralne, itp.).

Wydobycie surowców pozostaje w konflikcie z aspektem przyrodniczym. Miejsca wydobycia złóż ograniczane są wprowadzaniem obszarów Natura 2000. W jaki sposób zachować balans pomiędzy podażą kruszyw, a kwestią środowiskową?

Trzeba tez pamiętać o innych formach ochrony przyrody. Polska pokryta jest w ok. 40% przynajmniej jedną z nich. Regionalnie to już wygląda nieco inaczej, np. w województwie łódzkim jest to 20%, a w świętokrzyskim 65%. Oczywiście w wielu przypadkach ogranicza to swobodę działalności górniczej, która wpływa na środowisko. Należy jednak pamiętać, że zasoby kopalin są również jednym z jego składników i podlegają ochronie. Od wielu lat prowadzone są badania i obserwacje, a także implementowane są metody minimalizacji skutków działalności. Oczywiście kwestia oddziaływania producentów kruszyw jest oceniana na etapie uzyskiwania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach, a na etapie realizacji jest kontrolowana przez organy ochrony środowiska. W mojej ocenie, w ostatnich kilkunastu latach świadomość środowiskowa systematycznie rośnie. Działania prowadzone przez liderów w branży, cechują się naprawdę wysoką kulturą technologiczną i środowiskową. Coraz więcej firm, nie tylko dużych korporacji, prowadzi działania w obszarze CSR.

Wracając do obszarów Natura 2000, nie stanowią definitywnego zakazu prowadzenia działalności górniczej. Skala konfliktów nie jest znacząca. Z wykonanej przeze mnie analizy geoprzestrzennej wynika, że w kopalniach piasku i żwiru położonych w Naturze 2000, znajduje się ok. 10% zasobów przemysłowych. Podobny procent dotyczy wielkości wydobycia. Myślę, że zbliżone wartości dotyczą kruszyw łamanych. Łącznie we wszystkich obszarach chronionych zidentyfikowałem ok. 20% zasobów i wydobycia, choć jest duża zmienność regionalna od 5 do 60%.

Zwróciłbym uwagę, że po zakończeniu działalności górniczej powstają atrakcyjne tereny dla rozwoju bioróżnorodności. Znamy wiele przypadków, gdzie już w trakcie prowadzenia działalności wydobywczo-przeróbczej spotyka się cenne gatunki flory i fauny.

Treści powiązane

Impregnacja kostki brukowej
Impregnacja kostki brukowej
Kostka brukowa to jeden z popularniejszych materiałów nawierzchniowych, stosowanych na przydomowych podjazdach, chodnikach, ścieżkach ogrodowych. Aby zachowała swoje walory estetyczne i użytkowe, należy pamiętać o kilku zasadach jej pielęgnacji. Przeczytaj, jak impregnować kostkę brukową i czemu ten zabieg służy.
​Jak rysuje się przyszłość branży prefabrykacyjnej?
​Jak rysuje się przyszłość branży prefabrykacyjnej?
Rozmowa z Przemysławem Borkiem, prezesem Zarządu Pekabex Bet SA, Wiceprezesem Zarządu Pekabex SA. na temat sytuacji obecnej i prognoz dla rynku prefabrykacji.
Rekuperacja czy wentylacja grawitacyjna?
Rekuperacja czy wentylacja grawitacyjna?
Jak oddycha dom? Wymiana powietrza to konieczność, każdy budynek musi być wyposażony w wentylację. Nowoczesne rozwiązania pozwalają uzyskać lepsze efekty wymiany powietrza, minimalne straty ogrzewania, a nawet odzyskiwać ciepło. Porównujemy tradycyjną, prostą wentylację grawitacyjną z systemem rekuperacji. Jak działa każde z tych rozwiązań? Jakie ma zalety i wady? – przeczytajcie o tym w poniższym artykule.
Kruszywa - rodzaje i zastosowania
Kruszywa - rodzaje i zastosowania
Kruszywa to sypkie materiały o ziarnistej budowie. Znajdują ogromne zastosowanie w budownictwie zarówno jako składnik materiałów budowlanych, a także materiały do umacniania, przygotowywania podłoża czy wykonywania prac wykończeniowych. Poznaj rodzaje kruszyw budowlanych, jak się je pozyskuje, zobacz, gdzie są wykorzystywane.
Nowoczesne ogrzewanie domu – kolektory słoneczne, pompy ciepła, fotowoltaika
Nowoczesne ogrzewanie domu – kolektory słoneczne, pompy ciepła, fotowoltaika
Choć klimat wyraźnie się ociepla, to jednak koszty ogrzewania stanowią kluczowy składnik wydatków związanych z eksploatacją domu. Wybieramy więc nowoczesne, ekologiczne i przede wszystkim ekonomiczne rozwiązania.
Proces produkcji kostki brukowej
Proces produkcji kostki brukowej
Kostka brukowa to jeden z produktów, należących do tzw. konfekcji betonowej. Dowiedz się, jak powstaje ten powszechnie wykorzystywany w nawierzchniach materiał budowlany. Z czego powstaje kostka brukowa, jak przebiega proces jej wytworzenia oraz jakie maszyny są w tym celu wykorzystywane – o tym przeczytasz w poniższym artykule.
Dokumentacja powykonawcza
Dokumentacja powykonawcza
Każda inwestycja budowlana pociąga za sobą gromadzenie pewnych dokumentów, pozwoleń, ale też rejestrowanie poszczególnych jej etapów, ewentualnych zdarzeń i nieprzewidzianych okoliczności, dokonywanie pomiarów, które są kompletowane i finalnie tworzą spory plik istotnych zapisów. Dokumentacja ta trafia po zakończeniu budowy do właściciela lub zarządcy budynku. Kto przygotowuje dokumentację budowlaną? Co powinna zawierać dokumentacja powykonawcza? Przeczytajcie o tym w tym artykule.
Ograniczenia CO2 w produkcji cementu
Ograniczenia CO2 w produkcji cementu
Paradoksalnie beton, którego produkcja powoduje emisję ogromnych ilości CO2 do atmosfery jest wyrobem budowlanym, który wpisuje się w zasady zrównoważonego budownictwa. Niemniej od lat podejmowane są próby znalezienia optymalnych rozwiązań, aby zminimalizować szkodliwy wpływ produkcji betonu na środowisko. Dotyczy to w dużej mierze jednego z jego składników – cementu. Jak polscy producenci walczą z emisją dwutlenku węgla? Jakie działania mają przyczynić się do klimatycznej neutralności?
Geopolimery – beton nowej generacji
Geopolimery – beton nowej generacji
Beton jest materiałem najczęściej wykorzystywanym przez człowieka. O jego popularności przesądza wysoka trwałość, wytrzymałość i łatwość formowania. Jego produkcja ma jednak negatywny wpływ na środowisko. Współczesne poszukiwanie proekologicznych technologii we wszystkich gałęziach przemysłu, w tym w budownictwie, powoduje sięgnięcie po rozwiązania znane już w starożytności.
Certyfikacja betonu towarowego
Certyfikacja betonu towarowego
Odkąd beton został uznany wyrobem budowlanym, podlega jednemu z dwóch systemów oceny i weryfikacji zgodności w zależności od zastosowania. Jakie zadania spoczywają na producencie? Co należy uwzględnić wdrażając system Zakładowej Kontroli Produkcji? Spełnienie jakich kryteriów gwarantuje uzyskanie certyfikatu?
Czy warto ogrzewać dom pompą ciepła?
Czy warto ogrzewać dom pompą ciepła?
Pompy ciepła coraz częściej zastępują dotychczasowe rozwiązania grzewcze jakimi są kotły gazowe, olejowe, ogrzewanie elektryczne. Szukamy nowoczesnych, prośrodowiskowych rozwiązań. Czy zastosowanie pompy ciepła pozwoli uzyskać porównywalne parametry grzewcze? Czy warto inwestować w tą technologię?
Włókna do betonu
Włókna do betonu
Włókna do zbrojenia betonu są powszechnym dodatkiem wpływającym na właściwości mieszanki oraz związanego betonu. Poznaj rodzaje włókien, materiały wykorzystywane do ich produkcji, zastosowanie zbrojonych materiałów budowlanych, betonów wzmacnianych włóknami.
Uszkodzenia betonu i techniki naprawy
Uszkodzenia betonu i techniki naprawy
Usterki, pęknięcia, uszkodzenia nawet w tak trwałym materiale jakim jest beton bywają nieuniknione. Konieczne jest ich usunięcie, aby nie pogłębiać negatywnych zmian, przedłużyć żywotność konstrukcji, zapobiegając tym samym rozbiórce czy przebudowie. Jak przebiega naprawa betonu? Jakie stosuje się środki i technologie? O tym piszemy w poniższym artykule.
Posadzki żywiczne – rodzaje, właściwości, zastosowania
Posadzki żywiczne – rodzaje, właściwości, zastosowania
Posadzki żywiczne znamy przede wszystkim z pomieszczeń przemysłowych, hal produkcyjnych, garaży, sklepów, placówek medycznych czy biur. Coraz częściej jednak taki sposób wykończenia nawierzchni stosuje się w domach mieszkalnych. Prezentujemy rodzaje posadzek żywicznych, ich skład oraz zastosowania.
Zabezpieczenia umów w budownictwie
Zabezpieczenia umów w budownictwie
Każda umowa powinna zawierać zapisy na wypadek niewywiązania się strony z ustaleń lub nienależytego wykonania zobowiązań. To zabezpiecza interesy stron. Nie inaczej jest w odniesieniu do projektów budowlanych, wymagających zaangażowania dużego kapitału, zasobów ludzkich, gdzie jakiekolwiek niepowodzenie skutkuje wysokim ryzykiem gospodarczym. Jakie zabezpieczenia mogą zagwarantować bezpieczeństwo stron zawierających umowę o roboty budowlane? Które mechanizmy warto zastosować? Przed jakimi zagrożeniami należy się ustrzec?
Systemy grzewcze przy produkcji betonu
Systemy grzewcze przy produkcji betonu
Przeczytaj, w jaki sposób zapewnić ciągłość produkcji betonu niezależnie od warunków pogodowych i niskich temperatur. Poznaj elementy i zasady działania systemów grzewczych wykorzystywanych w produkcji betonu zarówno w betoniarniach stacjonarnych, jak i na placach budowy.
Rozwój budownictwa prefabrykowanego
Rozwój budownictwa prefabrykowanego
Nowoczesna prefabrykacja to dziedzina w Polsce raczkująca. Rodzime budownictwo posługuje się ciągle bardzo tradycyjnymi rozwiązaniami. Jednak wyższa jakość gotowych elementów budowlanych, skrócony czas realizacji inwestycji i duża ekonomiczność wynikające z zastosowania budownictwa systemowego powodują zwrot ku nowym technologiom.
Zakładowa Kontrola Produkcji
Zakładowa Kontrola Produkcji
Wdrożenie Zakładowej Kontroli Produkcji (ZKP) jest wymogiem nałożonym na producentów wyrobów budowlanych, warunkującym wprowadzenie produktów do obrotu w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej. System ZKP jest gwarancją, że produkowane wyroby budowlane są zgodne z wymaganiami specyfikacji technicznej i deklarowanymi wartościami.
Środki antyadhezyjne i ich rola
Środki antyadhezyjne i ich rola
Środki antyadhezyjne są niezbędne przy pracy z betonem. Zapobiegają jego przywieraniu, zmniejszają przyczepność do form, szalunków, umożliwiają łatwe wyciąganie czy oddzielanie betonowych elementów. Poznaj, jakie substancje mają takie właściwości, jak się je stosuje oraz jakie mają znaczenie.
Rating a kondycja finansowa przedsiębiorstwa
Rating a kondycja finansowa przedsiębiorstwa
Wiedza o kondycji finansowej przedsiębiorstwa, banku, samorządu, kraju przesądza o skłonności do współpracy z daną jednostką, instytucją, wpływa na decyzję o inwestowaniu w określony podmiot. Szereg parametrów określających stan wypłacalności, zdolność spłaty zobowiązań pozwala ocenić poziom ryzyka związany ze współpracą z tym podmiotem.
Technologia BIM w projektowaniu i budowaniu
Technologia BIM w projektowaniu i budowaniu
Technologia BIM, czyli modelowanie informacji o budynku (ang. Building Information Modeling) to całościowy proces tworzenia informacji o budowanym zasobie, integrujący wielobranżowe dane na przestrzeni jego cyklu rozwojowego. Poznaj, gdzie BIM znajduje zastosowanie, co obejmuje i jakie są jego korzyści.
What’s up doc? - wywiad z dr inż. Krzysztofem Poganem, właścicielem firmy KP-Project
What’s up doc? - wywiad z dr inż. Krzysztofem Poganem, właścicielem firmy KP-Project
Krzysztof Pogan to inżynier budownictwa, doktor nauk technicznych, ceniony ekspert z zakresu chemii budowlanej i przedsiębiorca, oferujący rozwiązania dla szeroko rozumianego budownictwa. Zapraszamy do lektury wywiadu z właścicielem firmy KP-Project.
Druk 3D w budownictwie
Druk 3D w budownictwie
Budynek z drukarki 3D – brzmi futurystycznie? Choć to ciągle niezwykle niszowe zjawisko, powstają pierwsze budowle tego typu. Ten kierunek może całkowicie zmienić proces budowania. Czym jest druk 3D w budownictwie, jak działają drukarki tego typu oraz jakie mogą być korzyści takiego rozwiązania? Więcej na ten temat w poniższym artykule.
Emisyjność betonu - komentarz ekspercki dr inż. Katarzyny Synowiec, głównego specjalisty ds. projektów badawczo-rozwojowych w Centrum Technologicznym Betotech Sp. z o.o.
Emisyjność betonu - komentarz ekspercki dr inż. Katarzyny Synowiec, głównego specjalisty ds. projektów badawczo-rozwojowych w Centrum Technologicznym Betotech Sp. z o.o.
Beton plasuje się na drugiej pozycji w rankingu najpowszechniej stosowanych przez człowieka materiałów, ustępując miejsca tylko wodzie. Tak powszechnie stosowany w zurbanizowanym świecie, nie pozostaje jednak obojętny dla jakości i funkcjonalności tego świata.
Prefabrykaty - fakty i praktyka. Planowanie inwestycji i proces projektowy - komentuje inż. Jacek Trzcieliński
Prefabrykaty - fakty i praktyka. Planowanie inwestycji i proces projektowy - komentuje inż. Jacek Trzcieliński
Rekomendujemy Państwu lekturę pierwszej części publikacji mgr inż. budownictwa Jacka Trzcielińskiego, poświęconą prefabrykacji, a konkretnie planowaniu inwestycji oraz procesowi projektowemu.
Kostka brukowa – rodzaje
Kostka brukowa – rodzaje
Oferta materiałów wykończeniowych ścieżek, alejek, podjazdów, tarasów, chodników, parkingów i innych nawierzchni zewnętrznych jest bardzo duża. Przyglądamy się popularnej bardzo kostce brukowej. Na co zwrócić uwagę przy wyborze? Jakie są dostępne rodzaje kostki brukowej. Który typ sprawdzi się najlepiej w konkretnym miejscu? Przeczytajcie wszystko o kostce brukowej.

Komentarze

brak komentarzy…